Zielone Wzgórze czy Zielone Szczyty? O dwóch przekładach Anne of Green Gables

„Zabiłam Anię, zburzyłam Zielone Wzgórze i pozbawiłam je pokoiku na facjatce”. Tymi dość dramatycznymi słowy pani Anna Bańkowska opisuje we wstępie swoje tłumaczenie klasycznej powieści L. M. Montgomery, opatrzone zupełnie nowym tytułem Anne z Zielonych Szczytów. O co chodzi z Zielonymi Szczytami i dlaczego nie mogło zostać Wzgórze, które wszyscy znają i kochają?

O tym rozpisuje się naprawdę dużo osób, włącznie z samą tłumaczką we wstępie, więc tutaj zamieszczę tylko krótkie wyjaśnienie dla osób niezaznajomionych ze sprawą. Tłumaczenie Green Gables jako Zielone Wzgórze to pomysł pierwszej tłumaczki tej powieści, pani Rozalii Bernsteinowej, której przekład dwóch pierwszych tomów serii o Ani ukazał się w latach 1911/1912, zaledwie parę lat po premierze w Kanadzie. Jak twierdzą badacze tej powieści, zaczerpnęła to rozwiązanie ze szwedzkiego przekładu, który ukazał się wcześniej (źródło: Oczko, Nastulczyk, Powieśnik)… (Zresztą to w ogóle był przekład najprawdopodobniej „szyty” z różnych wersji językowych. Niekoniecznie jest to praktyka, którą byśmy stosowali dzisiaj, ale cóż, mimo to szanujmy pionierów.) Gable jednak nie jest żadnym wzgórzem, tylko szczytem domu. Ten architektoniczny termin może nie jest bardzo rozpowszechniony w potocznej polszczyźnie, ale doczekał się własnej strony na Wikipedii, więc… To nie jest tak, że wziął się w tłumaczeniu znikąd. Jak mówi p. Bańkowska, Montgomery była bardzo przywiązana do terminu gable i pokoiku Ani, który właśnie się w tej części gable znajdował, postanowiła więc zastosować dokładny termin i tym samym oddać jej hołd. Po więcej szczegółów odsyłam do wywiadów z p. Bańkowską, do których linki zamieszczę na końcu wpisu. A co do Anne kontra Ani, sprawa jest naprawdę prosta: po prostu wszystkie imiona przywrócono do wersji oryginalnej, zgodnie z obowiązującymi obecnie standardami.

Nie dziwi mnie, że już przed premierą przekład ten stał się przedmiotem ożywionej dyskusji. Ostatecznie mamy tu do czynienia z ponad stuleciem przyzwyczajenia do pewnej wersji. Tłumaczeń Ani powstało 15, ale do tej pory żadne nie zakwestionowało Zielonych Wzgórz. Czujecie ten ciężar tradycji? Bo ja tak… Ale nawet biorąc pod uwagę tradycję i nawyki, poziom niektórych „debat” mnie zaskoczył. Choć może nie powinien… Dobra, nie wchodźmy w niemiłe tematy, bo po co. W każdym razie: jeśli ktoś interesuje się tematami okołotłumaczeniowymi i/lub lubi samą powieść o rudej Ani, to przez tę burzę w szklance wody na pewno już o tym tytule słyszał. Tak się składa, że ja znajduję się w obu tych grupach: po pierwsze jestem tłumaczką (stety-niestety audiowizualną, nie literacką, ale wciąż mam nieco doświadczenia w zmaganiu się z wizją artystyczną autorów), a po drugie Ania z Zielonego Wzgórza była pierwszą książką, jaką przeczytałam w życiu po elementarzu. Miałam wtedy 5 lat i cóż, to były wrażenia niezapomniane na całe życie.

Przez długi czas ta lektura była dla mnie tak ważnym wspomnieniem, że nie chciałam go podważać. Nie czytałam oryginału ani innych przekładów niż te, które dostałam jako dziecko, nie czytałam kontrowersyjnej części Blythes Are Quoted, która przez długi czas funkcjonowała w Polsce w obciętej wersji… Zresztą tyle jest innych rzeczy, którymi się można zająć, co nie? Jest sens czytać milion przekładów jednej rzeczy? Rozumiem więc niektóre fanki, które deklarują, że nie są nowym tłumaczeniem zainteresowane i nie krytykuję ich, naprawdę. Osobiście jednak poczułam jakiś czas temu, że coś się we mnie odmieniło w tej kwestii, więc sięgnęłam do oryginalnej Anne of Green Gables. Cóż, już wtedy poczułam, że okej, przekład p. Bernsteinowej jest kultowy, ale to nie znaczy, że jest najlepszy. W drugiej części tekstu pokażę to na przykładach, ale ogólnie wygląda to dla mnie tak, jakby pani Rozalia najbardziej zachwyciła się tym górnolotnym, kwiecistym stylem małej Ani i przeniosła go trochę na resztę narracji, nawet gdy oryginał nie był aż taki wzniosły. Oprócz ogólnego stylu widać to też w różnych drobiazgach: wyleciały na przykład wzmianki o „London street Arabs” i żarty z biednego Jerry’ego.

A teraz dorwałam w swoje rączki ten (nie)sławny, błyszczący nowością przekład p. Bańkowskiej, reklamowany jako „najwierniejszy”. I co my tu mamy? Faktycznie, przekład jest wierny… Co nie znaczy, że jest niewolnikiem oryginału. Są miejsca, gdzie p. Bańkowska zdecydowanie dołożyła coś od siebie, coś przestawiła dla lepszego efektu. Najbardziej to chyba widać w nazwach rozdziałów, które w zasadzie zostały napisane od nowa, ale i poniżej zamieszczę ze dwa przykłady na taką większą swobodę. To nie znaczy, że wydawnictwo czy tłumaczka kłamią; bardziej widzę to jako dowód na to, że trzy osoby mogą przeczytać tę samą książkę i zobaczyć w niej zupełnie coś innego, co należy oddać. Przekład p. Bańkowskiej stawia na kontrast rozsądnej i pragmatycznej Avonlea z odmiennością Anne – odmiennością, która w tym przekładzie zdaje się wynikać bardziej z jej emocjonalności niż wyszukanego słownictwa. Co nie znaczy, że tego słownictwa nie ma, padają różne „zaklinania”, „azaliż” i „po wieku wieków”, gdy trzeba. Po prostu nie dominują tekstu.

Tak autoetnograficznie wyznam wam, że czytając Anne z Zielonych Szczytów miałam poniekąd wrażenie, jakbym czytała o pannie Shirley po raz pierwszy. Gdy wracam do tłumaczenia p. Bernsteinowej, od razu włączają mi się wyobrażenia, które snułam jako pięciolatka. A ten nowy przekład wywołał we mnie zupełnie nowe odczucia. Inaczej wizualizuję sobie Avonlea i samą Anne, dużo żywiej też odbieram to, co jej się przydarza. Gdy mówi „chyba zapłaczę się na śmierć”, czuję z nią mocną więź… zwłaszcza, że sama często używam tego sformułowania, jak jestem na coś zła. Gdy pyta się, czy wróżki mogą nosić buty z blaszkami, mój umysł od razu chce na to – retoryczne w kontekście powieści – pytanie odpowiedzieć. Przy czym ta odpowiedź brzmi „Tak, wróżki w glanach są super! Anne, szkoda, że nie możesz zerknąć w przyszłość chociaż na chwilę!” 😀 Przy zaskakująco wielu fragmentach miałam też poczucie, że naprawdę się z tą Anne utożsamiam, dużo bardziej, niż jak byłam mała. Nawet nie chcę się przyznawać, ile zdań zakreśliłam z komentarzem relatable. Co ciekawe, przy lekturze angielskiego oryginału nie miałam aż tak silnych odczuć; jakoś ten polski jednak bardziej do mnie trafia, przynajmniej jeśli chodzi o literaturę.

Chyba sami już się domyślacie, ale napiszę to wprost: uważam przekład p. Bańkowskiej za świetny, lepszy wręcz od tego klasycznego. Wygrał z sentymentem, a to potężne i znaczące zwycięstwo! Oczywiście miłości do starego polskiego wydania nic we mnie nie zabije, w końcu to moje dzieciństwo. Ale cieszę się, że Anne z Zielonych Szczytów powstała, dzięki temu mogę odkrywać jedną z ulubionych powieści na nowo ^_^ I was też zachęcam do przeczytania nowego tłumaczenia. Nie na siłę, nie od razu, bez presji… Ale myślę, że warto chociaż dopuścić tę myśl do siebie. Jak widać, u mnie to wywołało dużo radości, u was też tak może być.

A teraz… przechodzimy do drugiej części wpisu, w której pozwoliłam sobie na porównanie wybranych fragmentów z trzech wersji, przedstawionych na poniższym zdjęciu.

Od lewej widzimy:

🌸 Anię z Zielonego Wzgórza wydaną przez wydawnictwo Nasza Księgarnia w 1956 roku (tzn. tekst jest z 1956, mój egzemplarz został wydrukowany w 1967 roku w ramach podwójnego wydania Ani z Zielonego Wzgórza i Ani z Avonlea). Wydanie to zawiera pierwsze tłumaczenie powieści Montgomery na język polski, wykonane przez Rozalię Bernsteinową. Jak odnotowują Piotr Oczko, Tomasz Nastulczyk i Dorota Powieśnik, „[r]edaktorzy, pracujący dla wydawnictwa Nasza Księgarnia, w którym w 1956 roku ukazała się edycja Ani…, nie tylko poprawili liczne błędy w oryginalnym tłumaczeniu, ale także przyczynili się do powstania kolejnych nieporozumień, korygując wcześniejsze dobre rozwiązania”. Nie jest to idealna sytuacja badawcza, bo trochę utrudnia rozpoznanie intencji p. Bernsteinowej, ale zakładam, że ostatecznie balans błędów wychodzi na równo… A już na pewno kwestia stylu pozostała stosunkowo niezmieniona. Ech, no cóż, pracuję na tym, co mam.

🌸 Wydanie angielskie Anne of Green Gables, Wordsworth Editions, 2018. Na ile się orientuję, jest identyczne z darmowym wydaniem dostępnym na stronie gutenberg.org. (Dygresja: celowo wspominam o wydaniu z projektu Gutenberg. To ważne, że klasyki są dostępne za darmo, nie trzeba urządzać polowania na wydania fizyczne. Ja kupiłam swoje, bo po prostu – parafrazując Anne – nie mogłam się oprzeć pokusie).

🌸 Świeżutki egzemplarz Anne z Zielonych Szczytów w tłumaczeniu Anny Bańkowskiej, które miało premierę 26 stycznia 2022. Za to wydanie odpowiada Wydawnictwo Marginesy.

To co, jedziemy?

Przykład 1: Dawno, dawno temu…

(czyli bierzemy na warsztat pierwszy akapit powieści)

Od razu rzuca się w oczy odmienność rejestrów. Jest pewna różnica pomiędzy „dworkiem” a „domem”, pomiędzy „doliną” a „Dołkiem Lynde’a”. Już pierwszy akapit tłumaczenia p. Bańkowskiej informuje czytelniczki i czytelników, że ten przekład będzie nieco bardziej przyziemny. A może to przekład p. Bernsteinowej był właśnie zbyt elegancki…? To chyba rzecz gustu. Na chwilę obecną przyznam, że bardziej rozsądny styl p. Bańkowskiej zdecydowanie mnie przekonał, ale pewnie nie każda fanka Ani się ze mną zgodzi…

Warto też zauważyć, jak wiele można znaczeń przypisać pozornie prostemu wyrażeniu, jakim jest „old Cuthbert place”. P. Bersteinowa stwierdziła, że chodzi o „starego Cuthberta”, p. Bańkowska z kolei mówi o „dawnej posiadłości”… To nawet ma sens biorąc pod uwagę, że ZIelone Wzgórze/Zielone Szczyty zostały zbudowane za życia rodzeństwa Cuthbert, a gdzieś wcześniej ta rodzina musiała mieszkać. Ale tak, to sformułowanie rodzi we mnie dużo pytań na temat historii i geografii Avonlea, których akurat mapka dołączona do książki nie wyjaśnia. (Dygresja: świetny pomysł z tą mapką, Wydawnictwo Marginesy! Naprawdę doceniam ❤ ). Osobiście odbieram to wyrażenie jeszcze inaczej: dla mnie to wygląda trochę jak „stary dobry dom” Cuthbertów, takie podkreślenie swojskości miejsca. I kto ma tu rację? NIE WIEM. I to jest piękne.

Widać też w tym akapicie, że p. Bernsteinowa ewidentnie postanowiła – przynajmniej na razie – pominąć ladies’ eardrops, które na polski najczęściej tłumaczy się na fuksję. Nie dziwię się, bo ten kwiatek niespecjalnie pasuje do wizji swojskich lasów… Ale też, co zabawne, w tym kontekście ladies’ eardrops to wcale nie jest fuksja. Oddam tu może głos p. Bańkowskiej, bo sama wyjaśniła to w wywiadzie dla Gazeta.pl:

Obawiam się, że twarda grupa fanowska i tak znajdzie nieścisłości. Chociażby jak wtedy, kiedy w połowie grudnia 2021 roku miała pani spotkanie w ramach Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury, podczas którego czytała pani pierwszy rozdział przekładu. Jego nagranie zostało opublikowane w internecie. W komentarzu znalazł się wpis ostro sprzeciwiający się pisaniu o fuksjach, autor domagał się zastosowania prawidłowej nazwy użytej w oryginale, czyli niecierpek pomarańczowy. I fuksja wyleciała tuż przed pójściem do druku. Błąd wziął się stąd, że we wszystkich słownikach nazwa „lady’s-eardrops” jest tak tłumaczona na polski. Odezwał się do mnie Stanisław Kucharzyk i powiedział, że na Wyspie Księcia Edwarda ten kwiat nie rośnie dziko. I niecierpek został, ale pomarańczowy już do narracji nie pasował i wypadł.

Swoją drogą jak ja googlowałam niecierpek to byłam pewna, że chodzi o odmianę gruczołowatą, która wprawdzie nie jest rodzima dla Kanady, ale na początku XX wieku dotarła tam jako gatunek inwazyjny. Może jednak warto było zostawić ten pomarańczowy… Albo dodać przypis dla dociekliwych. No ale okej, to nie jest aż tak ważne, na pewno lądujemy tu bliżej oryginału Montgomery, niż gdyby tu były PAPROCIE.

Przykład 2: wojna kwiatów

W tym akapicie pojawiają się mayflowers, ulubione kwiaty Montgomery (źródło informacji: wstęp tłumaczki do Anne z Zielonych Szczytów). Kwiaty te nie mają oficjalnej polskiej nazwy, ich łacińskie miano to Epigaena repens.

Zobaczmy, jak to wygląda w Ani z Zielonego Wzgórza…

U p. Bernsteinowej mayflowers zmieniają się w… przylaszczki i pierwiosnki. To chyba ze względu na dopasowanie kolorystyczne: przylaszczki mają takie rudawe zabarwienie na liściach, ale dużo częściej są niebieskie niż białe i różowe. Ech, doceniam starania, ale mimo wszystko to nie jest to samo. A nawet pomijając niewierność tłumaczenia, to zdanie wprowadza to masę zamieszania, bo ja już w sumie nie wiem, co te dzieciaki zbierały: przylaszczki czy pierwiosnki?

A teraz zerknijmy na wersję p. Bańkowskiej:

Podążając za tokiem myślenia Anne, Polacy muszą być bardzo nieszczęśliwi, skoro przez p. Bernsteinową przez ładne parędziesiąt lat nie wiedzieli o majownikach… Dobrze, żarty na bok. W tej wersji pojawiła się nazwa stworzona przez Stanisława Kucharzyka, „majowniki”. Opis, który akurat nie zmieścił się na zdjęciu, wiernie opisuje te kwiatki, więc wprowadzanie neologizmu zupełnie mnie nie razi. Uważam wręcz, że jest to bardzo dobry pomysł, gdy flora ma odgrywać ważną rolę w tekście.

Mini-dygresja: na japonistycznym konwersatorium o przekładzie mieliśmy całe zajęcia o tym, co można robić z nazwami roślin… Bo w Japonii opisy flory często występują i często niespecjalnie przystają do polskiej rzeczywistości. Z jednej strony zawsze trochę kusi, żeby zostawić nazwę japońską i dać jakiś przypis, zwłaszcza że japońskie nazwy roślin są bardzo urokliwe. Są krótkie i ładnie dźwięczą. Ale jak mamy jakieś kwiaty albo trawy nie-endemiczne, np. takie, które występują też w Stanach, to co? Zostawianie nazwy japońskiej mogłoby wywołać błędne wrażenie, że takie rośliny nie rosną nigdzie indziej… Pamiętam, że ja w takich wypadkach kombinowałam właśnie z tworzeniem polskich nazw i wymyśliłam np. stokrotkę filadelfijską (jap. harujeon, łac. Erigeron philadelphicus, roślina północnoamerykańska, inwazyjna w Azji i Europie). Piszę o tym, żeby pokazać, że to wcale nie jest problem niszowy w tłumaczeniach! Nazwy roślin zawsze są trudne.

Patrząc na cytowany przykład od innej strony niż botanika, widać w nim pewną tendencję p. Bańkowskiej do skracania niektórych zdań. Na przykład Could there, Marilla? przewędrowało do opisu narratorskiego, zwierzała się Anne Marilli. Niby wszystkie informacje są zachowane, ale chyba tym razem p. Bernsteinowa wierniej przekazała oryginalny flow zdania, nawet jeśli przy okazji rozbiła je na trzy. Chociaż… To kolejny przykład na to, że każdy tłumacz patrząc na oryginał widzi trochę co innego… Ciężko jest mi wydawać takie jednoznaczne sądy, jak jest lepiej a jak nie. W każdym razie ten fragment literacko podoba mi się tak samo w obu tłumaczeniach, ale tylko jak przymknę oko na te nieszczęsne przylaszczki.

Przykład 3: książka (ale jaka?)

Od tej pory przechodzę z całych akapitów do pojedynczych wyrażeń, które zwróciły moją uwagę w trakcie lektury. Kontekst przykładu 3 to koncert, po którym nastąpił niesławny najazd Anne i Diany na pokój gościnny.

Tak napisała Montgomery:

To jest wersja p. Bernsteinowej:

Przepraszam, ale tutaj zabrakło mi większego komentarza, ten fragment mówi sam za siebie. Serio, kocham ten przekład, poza tym był pierwszy, pionierski, jeśli chodzi o tę pozycję, i nic tego nie zmieni, ale… Pani Rozalio, dlaczego? Gdybym mogła się cofnąć w czasie i panią o to zapytać…

Wiecie co, ja naprawdę rozumiem obawy fanów i fanek, którzy nie chcą za bardzo konfrontować przekładu p. Bernsteinowej z innymi. Jeśli ktoś jest do niego mocno przywiązany emocjonalnie, to odkrycie takich „kwiatków” może boleć. Nie piszę tego złośliwie, wręcz przeciwnie. Dlatego powroty do ukochanych rzeczy z dzieciństwa to coś, co należy sobie dawkować ostrożnie. Nie znaczy to, że nie warto tego robić, ale… Bez presji.

A tak napisała p. Bańkowska:

Przykład 4: „romantyczne” oświadczyny

Przypomnę wam kontekst: Anne przytacza tu opowieść Ruby o tym, jak przebiegły zaręczyny jej siostry, Susan/Zuzi. Nasza bohaterka nie uznała tego wydarzenia za specjalnie romantyczne. Jak byłam mała, nie do końca rozumiałam, dlaczego. Jasne, może zaczynanie od tego, że ma się dom, nie jest bardzo górnolotne, ale w przykładzie p. Bernsteinowej i tak te oświadczyny brzmiały dość uroczo, choć może niezdarnie. Ale jak zobaczyłam to zdanie w oryginale, od razu miałam takie „Aha!”. A potem zapomniałam o nim i czytając Anne z Zielonych Szczytów zatrzymałam się na nim dość gwałtownie, no bo jednak… „Chajtnęli”??? Ale szybko sięgnęłam do Anne of Green Gables i ponownie przeżyłam „Aha!”. Wszystko jasne, alarm odwołany. Zostało tylko rozbawienie faktycznie nieromantycznymi zaręczynami i zdziwienie, że „chajtanie się” pisze się przez CH. Może to wstyd, ale serio nie wiedziałam, z reguły nie używam tego słowa w piśmie.

Przykład 5: jak było z broszką

Rozmowa o ametystowej broszce jest dla mnie ciekawa ze względu na końcówkę wypowiedzi Ani. Tutaj akurat p. Bańkowska pozwoliła sobie na sporo kreatywności: wypowiedź jest skrócona, znacząco też różni się interpunkcja: zwyczajne kropki zastępują dwa wielokropki i wykrzyknik. Wersja p. Bernsteinowej wydaje się w tym konkretnym fragmencie dużo bliżej oryginału. Nie piszę tego po to, żeby krytykować p. Bańkowską, chyba już wszyscy zdążyli się zorientować do tej pory, że nie o to mi chodzi… Ale to ciekawe. Na pewno „basta!” brzmi bardziej emocjonalnie i chyba lepiej zgrywa się z ogólną interpretacją tej postaci przez tłumaczkę. Poza tym faktycznie wydaje się bardziej, no… zbuntowane.

Chętnie omówiłabym więcej fragmentów, ale coś czuję, że ilość cytatów znacznie by wtedy przekroczyła tak zwany dozwolony użytek. Myślę, że te pięć przykładów całkiem ładnie pokazuje różnice stylistyczne pomiędzy przekładem „klasycznym” a nowym i „kontrowersyjnym” i można sobie już na ich podstawie wyrobić pewne poczucie, co i jak. Mimo to jeszcze raz zachęcam do zapoznania się samodzielnie ze wszystkimi wersjami, o ile oczywiście macie na to ochotę 🙂

Na sam koniec zostawiam wam linki do różnych rzeczy związanych z tematem, jeśli chcecie wejść głębiej w tę króliczą norę.

• Wywiad z panią Bańkowską w podcaście PRZEtłumacze
• Wywiad z panią Bańkowską na blogu Kierunek Avonlea
• Wywiad z panią Bańkowską dla gazeta.pl. Tak w ogóle to powiem wam, że pani Bańkowska jest moją nową idolką. Jej zadziorność i pewność siebie bardzo do mnie przemawia, bo nie wynika to z pychy, tylko z doświadczenia. Mam nadzieję, że w jej wieku też będę na tyle sprawna, by zasuwać z tłumaczeniem ulubionych rzeczy.
• NA SZWEDZKIM TROPIE ANI Z ZIELONEGO WZGÓRZA. O PRZEKŁADZIE ROZALII BERNSTEINOWEJ
  PIOTR OCZKO, TOMASZ NASTULCZYK, DOROTA POWIEŚNIK
• Anna z domu o zielonym dachu. O cyklu powieściowym Lucy Maud Montgomery, Piotr Oczko
• Inne omówienie Anne z Zielonych Szczytów. Nie oglądałam go przed napisaniem tego tekstu, bo się bałam, że już wszystko zostało tam powiedziane, haha… Ale nie, @ulaobara wybrała zupełnie inne przykłady i aspekty niż ja. Myślę, że warto obejrzeć jej story ORAZ przeczytać mój tekst, wtedy się ma kompletne porównanie.
• Słuchajcie, nawet Uniwersytet Adama Mickiewicza wydał komunikat w sprawie nowego tłumaczenia, sprawa jest poważna.

I bardzo ważna informacja od Wydawnictwa Marginesy: