Uniwersytet Warszawski, Wydział Orientalistyczny
Joanna Kaniewska
Praca magisterska na kierunku orientalistyka w zakresie japonistyki
Praca wykonana pod kierunkiem: dr hab. Beata Kubiak-Ho Chi, prof. UW, Katedra Japonistyki
Warszawa, wrzesień 2016
[Praca została obroniona we wrześniu 2016. Z tego, co wiem, nadaje się do cytowania w innych pracach uniwersyteckich, o szczegóły najlepiej zapytać prowadzącą zajęcia lub promotora. W razie potrzeby chętnie udostępnię całość, proszę o kontakt przez media społecznościowe bloga lub o pozostawienie komentarza.]
Spis treści
Wstęp (7)
Rozdział 1. O Alicji w Krainie Czarów i Alicji po drugiej stronie lustra Lewisa Carrolla (11)
1.1 Historia powstania powieści (11)
1.1.1 Tło historyczne: Lewis Carroll i rodzina Liddell (11)
1.1.2 Wydanie Alicji w Krainie Czarów i jej kontynuacji (15)
1.1.3 Kontrowersje (19)
1.2 Droga Alicji w Krainie Czarów od Wielkiej Brytanii po Japonię (23)
1.2.1 Twórczość Carrolla poza granicami Wielkiej Brytanii (23)
1.2.2 Tłumaczenia powieści Carrolla na język japoński (32)
Rozdział 2. O japońskim Alice boom i kulturze shōjo (39)
2.1. Alice boom w sztuce i literaturze pięknej (39)
2.2 Na ratunek Alicji: Juken no Kuni no Arisu Nakahary Ryō i Alice SOS (43)
2.2.1 Podstawowe informacje o utworach (44)
2.2.2 Alicja i Arisu: ile z powieści Carrolla odnajdujemy w Arisu shiriizu? (46)
2.2.3 Arisu shiriizu a ideał shōjo (49)
2.3 Jeszcze jedna Alicja – Taniyama Hiroko, Mō hitori no Arisu (54)
Rozdział 3. Alicja w krainie otaku – motyw „Alicji” w japońskiej współczesności (58)
3.1 Shōjo, potrzeba adoracji i marketing: QuinRose Hāto no Kuni no Arisu (60)
3.1.1 Podstawowe informacje i założenia serii Hāto no Kuni no Arisu (60)
3.1.2 „Świat, w którym wszyscy będą cię kochać” – Alicja w Krainie Serc a fan serwis (63)
3.1.3 Alice Liddell w ujęciu QuinRose: niedoskonała perfekcyjność shōjo (68)
3.2 Motyw „Alicji” według teorii bazy danych Azumy Hirokiego (70)
3.3 Motyw „Alicji” a zjawisko lolita fashion (75)
3.3.1. Czym jest i skąd się wzięło lolita fashion? (75)
3.3.2. Alicja w Krainie Czarów jako element stylu lolita (77)
3.3.3. Alicja w Krainie Czarów jako lolita idealna? (84)
Zakończenie (87)
Aneks 1. Kanai Mieko, Humpty Dumpty ni katarikakeru kotoba ni tsuite no omoimegurashi (1967) (90)
Aneks 2. Teksty Taniyamy Hiroko z albumu Mō hitori no Arisu (1978) (93)
Bibliografia (95)
Wstęp
O olbrzymiej popularności, jaką w Japonii cieszy się bohaterka powieści Lewisa Carrolla (1832-1898) Alicja w Krainie Czarów (1865) oraz Alicja po drugiej stronie lustra (1871), po raz pierwszy przekonałam się rozmawiając ze znajomym, który pracował jako ochroniarz w sklepie Alice on Wednesday (Suiyōbi no Arisu 水曜日のアリス) w tokijskiej dzielnicy Harajuku. Uprzedził mnie o obowiązującym w tym miejscu systemie biletowym – ochroniarze rozdają chętnym klientom bilety z wyznaczoną godziną wejścia. Zwiedzających i kupujących jest tylu, że czasem już w południe rozdawano bilety na osiemnastą. Zaciekawiona owymi kolejkami postanowiłam wybrać się i zobaczyć inspirowany Alicją sklep na własne oczy. Wiedząc, że Japończycy od czasów okupacji amerykańskiej (1945-1952) czerpali wiele inspiracji z kultury popularnej Stanów Zjednoczonych, spodziewałam się, że sklep będzie garściami czerpał z Alicji w Krainie Czarów Disneya: filmu animowanego (1951) oraz fabularnego filmu w reżyserii Tima Burtona z 2010 roku. Ku mojemu zaskoczeniu okazało się jednak, że zarówno wystrój jak i produkty prezentowane w tym sklepie w znacznej mierze korzystają z ilustracji Johna Tenniela (1820-1914), które zostały stworzone na potrzeby pierwszych wydań obu powieści o Alicji, i do dziś są najczęściej wybierane przez wydawców do ich zilustrowania (patrz il. 1, 2). Po raz pierwszy pomyślałam wtedy, że japońskie zainteresowanie Alicją może być nie tylko przejawem fascynacji amerykańską popkulturą.
Jak stwierdza japoński profesor literatury dziecięcej, Hara Shō 原昌 (ur. 1931), za pierwsze pełne tłumaczenie Alicji w Krainie Czarów na język japoński powszechnie uznaje się Fushigi no Kuni 不思議の国 (Kraina Czarów) autorstwa Kusuyamy Masao 楠山正 雄 z 1920 roku, mimo że wcześniejsze próby przekładu powieści Carrolla powstały już w erze Meiji 明治 (1868-1912). W erze Taishō 大正 (1912-1926) oraz w pierwszej połowie ery Shōwa 昭和 (1926-1989) powstało w Japonii wiele tłumaczeń oraz uproszczonych adaptacji obu powieści o Alicji1. W latach 70. XX wieku nastąpił tu natomiast tak zwany Alice boom, który zapoczątkował modę na powieści i komiksy inspirowane światem stworzonym przez Lewisa Carrolla2. Trend ten utrzymuje się w Japonii do dziś, zarówno w popkulturze (muzyce, grach, komiksach manga) jak i w trendach konsumenckich, czego przykładem jest wspomniany wyżej sklep Alice on Wednesday czy też sieć restauracji Alice’s Fantasy Restaurant.
Niniejsza praca ma na celu ukazanie, jak motyw „Alicji” z Alicji w Krainie Czarów i Alicji po drugiej stronie lustra na stałe zakorzenił się w japońskiej kulturze popularnej, od czasów pierwszej adaptacji literackiej z 1899 roku aż po współczesne książki i komiksy manga. W rozdziale pierwszym został przedstawiony kontekst historyczny powstania i sukcesu Alicji w Krainie Czarów oraz Alicji po drugiej stronie lustra. Informacje przedstawione w tej części pracy nie odnoszą się do kultury japońskiej, jednakże ich znajomość otwiera nowe pole do interpretacji powieści Carrolla oraz motywów, które z nich pochodzą. Co więcej, wielu japońskich artystów i badaczy, o których wspominam w pracy, często odwoływano się do biografii autora oraz związanych z nią kontrowersji. W tym rozdziale opisałam również tłumaczenia (wierne oraz mniej wierne) obu powieści Carrolla na język japoński oraz ich wpływ na kształtowanie się obrazu „Alicji” w świadomości Japończyków.
Rozdział drugi stanowi omówienie zjawiska Alice boomu w japońskiej popkulturze lat i 80. XX wieku. Po zarysowaniu wstępnego obrazu wybuchu popularności motywu „Alicji” w Japonii przechodzę w nim do analizy tego motywu na przykładzie konkretnych dzieł kultury. Jako przykładowe obiekty wykorzystana została powieść młodzieżowa Nakahary Ryō 中原涼 Juken no Kuni no Arisu 受験の国のアリス (Alicja w Krainie Egzaminów Wstępnych) z 1987 roku, która stanowi początek całej serii powieści (Arisu shiriizu アリスシ リーズ ) i została zaadaptowana jako anime Alice SOS ( アリスSOS). Omówiony też zostanie album Taniyamy Hiroko 谷山浩子 Mō hitori no Arisu もう一人のアリス (Jeszcze jedna Alicja) z 1978 roku.
Rozdział trzeci służy omówieniu występowania motywu „Alicji” we współczesnej japońskiej popkulturze. Na samym początku manga Hāto no Kuni no Arisu ~Wonderful Wonder World~ ハートの国のアリス (Alicja w Krainie Serc ~Wonderful Wonder World~) stworzona przez studio QuinRose3 stanowi pretekst do przedstawienia kilku istotnych trendów coraz bardziej komercjalizującgo się przemysłu rozrywkowego w Japonii. W dalszej części rozdziału omówiona jest „baza danych” Azumy Hirokiego 東浩紀 (ur. 1971) – japońskiego filozofa specjalizującego się w badaniach kultury popularnej. Przybliżenie tej teorii pozwoli wyjaśnić bezustanną eksploatację motywów zaczerpniętych z powieści o Alicji Carrolla w japońskiej popkulturze. W kolejnym podrozdziale wskazany jest związek między powieściami Carrolla a popularnym wśród nastolatek i młodych kobiet stylem mody lolita fashion. Jest też opisane, jak Alicja w Krainie Czarów jest obecna w krajobrazie współczesnego Tokio.
W przypadku cytowania fragmentów z powieści Lewisa Carrolla użyte zostały oryginalne teksty, przetłumaczone przeze mnie. Wynika to z faktu, że w języku polskim powstało kilkanaście przekładów Alicji…, które nieraz się między sobą różnią. Własny przekład, choć może pozbawiony walorów artystycznych, pozwala na zachowanie spójności poszczególnych fragmentów, a także gwarantuje wierne oddanie oryginalnego tekstu. Wyjątkiem jest rozpoczynający Alicję w Krainie Czarów wiersz In the golden afternoon, który zaczerpnęłam z wydania polskiego: Alicja w Krainie Czarów i Alicja po drugiej stronie lustra w przekładzie Roberta Stillera z 1986 roku. Tytuły polskie Alicja w Krainie Czarów i Alicja po drugiej stronie lustra zostały użyte jako domyślne, gdy jest mowa o tych powieściach. Przy omawianiu tłumaczeń japońskich każde tłumaczenie jest cytowane osobno. Imiona i nazwy własne występujące w powieściach będą podawane po polsku, chyba że jest to neologizm (na przykład Jabberwock4) lub słowo charakterystyczne dla anglosaskiego kręgu kulturowego (Humpty Dumpty5), które znane są czytelnikowi polskiemu w oryginalnej wersji. Wówczas użyte zostaną nazwy z tekstu oryginalnego. W momencie, gdy omawiany będzie motyw lub zbiór motywów i wyobrażeń związanych z postaciami, fabułą, czy też scenerią powieści Carrolla, zostało użyte określenie „Alicja” lub „Alicja w Krainie Czarów”, zapisane w cudzysłowie.
Do zapisu wyrazów japońskich zastosowano międzynarodową transkrypcję Hēbon shiki rōmaji, opracowaną przez Amerykańskiego misjonarza Jamesa Curtisa Hepburna (1815-1911). Nazwiska japońskie podawane są na pierwszym miejscu, imiona na drugim, zgodnie ze zwyczajowym zapisem japońskim. Wyrazy pochodzenia angielskiego oraz terminy japońskie, z wyjątkiem tych, które na stałe weszły do języka polskiego, oraz nazw własnych, są zapisywane kursywą. Popularne nazwy geograficzne (np. Tokio, Londyn) występują w wersji spolszczonej.
1 Hara Shō, Wa ga kuni ni okeru Alice’s Adventures in Wonderland no hon’yaku juyō: nansensu no warai no sōshitsu (Translations and Adaptations of “Alice’s Adventures in Wonderland” in Japan), Chukyo nglish literature 7,Chukyo University, 25.12,1986, str. 45-75.
2 Yume no Yuki, Arisu o sagashite (W poszukiwaniu Alicji) [w:] 150 nenme no „Fushigi no Kuni no Arisu” (150 lat Alicji w Krainie Czarów), „Yuriika” 2015 n. 637, vol 47-3, Seidosha, 25.02.2015, Tōkyō, str. 354-363.
3 Seria „Alicja w Krainie Serc” składa się obecnie z ośmiu gier typu visual novel, a także wielu adaptacji mangowych, animacji oraz słuchowisk. Do pracy wykorzystałam pierwszą adaptacje mangową, Hāto no Kuni no Arisu, która została wydana w Polsce przez Studio JG jako Alicja w Krainie Serc. Visual novel, to typ gier komputerowych utrzymanych w stylu „fikcji interaktywnej”, polega na przemieszczaniu się w nieliniowej fabule za pomocą wyboru odpowiedzi i reakcji na wydarzenia. Najczęściej składają się na nią bloki tekstu, z towarzyszącymi mu statycznymi grafikami w stylu anime i podkładem audio.
4 Potwór występujący w absurdalnym wierszu Jabberwocky, zamieszczonym w Alicji po drugiej stronie lustra. Tytuł tego wiersza przetłumaczono między innymi jako Dziaberliada (przez Stanisława Barańczaka), Żabrołak (Janusz Korwin-Mikke, Robert Stiller), Dziaberlak (Jolanta Kozak), Dżabbersmok (Maciej Słomczyński). Żadna jednak z tych nazw nie przyjęła się jako jedyna obowiązująca w języku polskim.
5 Humpty Dumpty, to bohater angielskiej kołysanki dla dzieci. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z National Nursery Rhymes and Nursery Songs Jamesa Williama Elliota z 1870 roku, w której datuje on jej powstanie na późny XVIII wiek. W polskich tłumaczeniach Humpty Dumpty najczęściej jest nazywany Wańką Wstańką, co jednak nie oddaje kontekstu kulturowego postaci.
dziewiętnaście czwartych 